Tecvid ilminde sıfat; mahrecde meydana gelişi esnasında harfin sesine arız olan keyfiyete denir. ⁽¹⁾ Harflerin sıfatları sıfat-ı lazime ve sıfat-ı arıza olarak ikiye ayrılır.

Lâzımî Sıfatlar:

Cehr: Açıklamak, ortaya çıkarmak ve sesi yükseltmek anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında harfin mahrecine yapılan baskı sebebiyle nefes akışının tamamen ya da çoğunun “haps” edilmesine denir. Hems sıfatının zıttıdır.

Hems: Sesi kısmak ve gizli çıkarmak anlamından hareketle harfin çıkışı esnasında harfin mahrecinde aralık kalması ve mahrece fazla dayanmaması sebebiyle nefesin harfle birlikte “akmasına” denir. Hems sıfatına sahip harfler okunurken ses gizli ve zayıf kalır. Cehr sıfatının zıttıdır.

Şiddet: Kuvvet, kudret ve katılık anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında mahrece yapılan baskının kuvvetli olması sebebiyle sesin ve nefesin hapsolup “akmamasına” ve tıkanıp kalmasına denir.

Rihvet: Yumuşak ve gevşek olmak anlamından hareketle harfin çıkışı esnasında mahrece yapılan baskının zayıf olması sebebiyle sesin ve nefesin harfle beraber “tamamen akmasına” denir. Şiddet sıfatının zıttıdır.

Beyniyye: Arada ve ortada olmak anlamından hareketle harfin çıkışı esnasında sesin ne tamamen akmasına ne de hapsolmasına denir. Şiddet ve rihvet sıfatlarının arasında bir yerde olmasından dolayı bu ismi almıştır.

İsti’lâ: Yükselmek anlamından hareketle harfin çıkışı esnasında dilin kökü (arka bölümü) ile birlikte üst damağa yükselmesine denir. 

İstifâle-İnhifâd: Aşağıda kalmak anlamından hareketle harfin çıkışı esnasında dilin üst damağa doğru yükselmeyip ağzın dibinde (aşağısında) kalmasına denir. Bu sıfat, harfleri ince okutur. Bir diğer adı inhifâd(ضفاخنلاا)’dır. İsti‘lâ sıfatının zıttıdır.

Itbâk: Yapışmak, uyuşmak ve ulaşmak anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında dil kökünün ve ortasının hizasındaki üst damağa yapışmasına denir. Itbâk, istilâ sıfatından daha mübalağalıdır. İnifitâh sıfatının zıttıdır.

İnfitâh: Açılmak ve ayrılmak anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında dil ile üst damak arasının ayrılmasına denir. Itbâksıfatının zıttıdır.

İzlâk: Süratli ve kolay olmak, bir şeyin ucu anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında dilin çabuk olmasına ve harfin kolaylıkla telaffuz edilmesine denir. Ismâtsıfatının zıttıdır.

Ismât: Engellemek, susturmak anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında dilin zorlanmasına denir. Dudak ve dil ucu haricindeki mahreçlerden çıkan ısmât harflerinin telaffuzu zor ve dile ağır geldiği için, Arapça’da bu harflerin peş peşe bulunacağı rubâî, humâsî ve südâsî kelimeler türetilmesi engellenmiştir. İzlâk sıfatının zıttıdır.

Safîr: Islık çalmak, kuş sesi çıkartmak anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında ıslık ve kuş sesine benzer keskin bir ses çıkmasına denir.

Kalkale: “Titretmek”, ırgalamak, hareket ettirmek, kımıldatmak ve sarsmak anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında “kuvvetli bir ses işitilinceye dek mahrecin titretilip sarsılmasına” denir. Şiddet ile cehr sıfatlarının birleşiminden ortaya çıkmıştır.

Lîn: Yumuşak olmak anlamından hareketle harfin herhangi bir zorluk olmaksızın kolayca çıkarılmasına denir.

İnhirâf: Kıvrılmak, eğilmek anlamlarından hareketle harfin çıkışı esnasında dilin, ucana ya da geriye doğru kıvrılıp eğilmesine denir.

Tekrîr: Tekrar etmek anlamından hareketle harfin çıkışı esnasında dil ucunun hafifce titremesine ve “sürçmesine” denir.

Tefeşşî: Dağılmak, yayılmak ve çoğalmak anlamlarından hareketle, harfin çıkışı esnasında sesin dil ile damak arasında yayılmasına denir.

İstitâle: Uzamak anlamından hereketleharfin çıkışı esnasında sesin bir miktar uzatılmasına denir.

 

Ârızî Sıfatlar: Öne çıkan sıfât-ı ‘ ârızalar şunlardır: Tefhîm, terkîk, idğâm, ihfâ, izhâr, kalb, med, vakf, sekte, hareke, sükûn.⁽²⁾

 

---

⁽¹⁾ Karaçam, Kur'an-ı Kerim'in Faziletleri, s. 207.

⁽²⁾ Prof. Dr. Adullah Emin ve Doç. Dr. Kerim Buladı hocaların hazırladıkları Kur’an Okuma ve Tecvid I adlı ders kitabından yararlanılmıştır.